Umiejętności społeczne – ważny element rozwoju
Myśląc o rozwoju nastolatka, powinniśmy uwzględniać coś więcej niż wiedzę i umiejętności nabyte w szkole. Istotne są też kompetencje psychologiczne i społeczne, które pozwalają nam rozumieć siebie i innych a dzięki temu – budować udane relacje, wieść bardziej satysfakcjonujące życie i lepiej odnajdować się w otaczającym świecie. Niestety, wiele dzieci i nastolatków przeżywa duże trudności w budowaniu relacji z innymi. Może to powodować, że kontakty z rówieśnikami są nietrwałe, powierzchowne lub bardziej bolesne/burzliwe, niż mogłyby być. W niektórych przypadkach niewystarczający rozwój kompetencji społecznych może wiązać się z całkowitym brakiem relacji i poczuciem wyobcowania z grona rówieśników.
W jaki sposób budują się kompetencje społeczne?
Nasza ludzka natura jest od samego początku ukierunkowana na relacje. Począwszy już od etapu prenatalnego i niemowlęctwa, dziecko reaguje na samopoczucie i niewerbalne sygnały matki, coraz bardziej się z nimi zestrajając. Ten najwcześniejszy etap przeżywania kontaktu z drugim człowiekiem jest bardzo ważny – kładzie neurologiczne i psychologiczne podwaliny pod następne relacje. Wskazuje też, że bycie w relacji jest nie tylko czymś, czego się uczymy, ale że jest też bardzo ważną i podstawową potrzebą człowieka, która jest potrzebna do całościowego, szerzej rozumianego rozwoju (m. in. emocjonalnego).
Wzrastając jako dzieci, zwłaszcza w miarę rozwoju mowy, poznajemy coraz więcej zasad rządzących relacjami. Uczymy się, jakie reakcje wywołują nasze sygnały i działania w innych ludziach. W ten sposób zaczynamy porządkować sobie mniej lub bardziej świadomą wiedzę na temat tego, jakie zachowania społeczne są przydatne lub pożądane, a jakie nie przynoszą dobrych konsekwencji.
Bazując na wiedzy o tym, w jaki sposób buduje się układ nerwowy dziecka oraz jak przebiega jego rozwój, badacze mówią o tym, że kluczowe dla rozwoju umiejętności budowania satysfakcjonujących relacji w przyszłości jest pierwsze 3 do 5 lat życia. Wówczas w mózgu dziecka tworzy się najwięcej połączeń nerwowych i budują się doświadczenia relacji, które będą stanowiły punkt odniesienia do następnych kontaktów i sytuacji. Nie jest jednak prawdą, że na tym koniec.
Mózg człowieka i jego umiejętności są plastyczne i mogą rozwijać się w trakcie życia. O potencjale do tego rozwoju decyduje złożona konstelacja przynajmniej trzech grup czynników – predyspozycje biologiczne, środowisko (mniej lub bardziej sprzyjające otoczenie) oraz własna aktywność danej osoby.
W rozwijaniu umiejętności społecznych na etapie późniejszego dzieciństwa czy adolescencji (nawet w dorosłości) może pomóc życzliwe, wspierające i zachęcające otoczenie a także zdobywanie nowych, budujących doświadczeń w kontaktach z innymi. Pewną pomocą może być zaprojektowany właśnie w tym celu zaplanowany trening umiejętności społecznych (tzw. TUS).
Trening umiejętności społecznych (TUS) – co to takiego?
Trening umiejętności społecznych to metoda pracy grupowej, w formie wspólnego treningu czy też warsztatu. Przed przystąpieniem do takiego rodzaju pracy, bardzo ważne jest wcześniejsze rozpoznanie natury trudności, których doświadcza nastolatek oraz zdiagnozowanie, czy i w jakim stopniu TUS może przynieść w jego przypadku pozytywne rezultaty. Czasami okazuje się, że dla danej osoby lepszą ścieżką od treningu umiejętności społecznych będzie na przykład psychoterapia indywidualna, rodzinna lub grupowa albo inny rodzaj grupy rozwojowej. W rozpoznaniu tego pomaga najczęściej odpowiednio do tego przygotowany psychoterapeuta lub psycholog, poprzez przeprowadzenie rozmowy lub kilku rozmów na etapie wstępnych konsultacji.
Co ważne, udział w treningu umiejętności społecznym powinny brać tylko te osoby, które wyraziły co do tego zgodę i chęć (nawet, jeśli mówimy o osobach niepełnoletnich). Nie zapominając, że w przypadku osób nieletnich potrzebna jest zgoda rodzica lub opiekuna na udział dziecka, trening osoby, która nie chce brać w nim udziału i byłby formą przymusu, nie tylko nie przyniósłby pożądanych owoców, ale także mógłby przynieść negatywne konsekwencje (np. w postaci nadmiernego stresu). Warto zauważyć przy tej okazji, że TUS ma charakter interaktywny i nie może odbyć się bez zaangażowania uczestników.
Po zakwalifikowaniu uczestników rozpoczyna się proces właściwego treningu, który obejmuje najczęściej szereg systematycznie odbywających się spotkań. Taki cykl może trwać w niektórych przypadkach kilka lub kilkanaście tygodni, choć wiele zależy od specyfiki placówki oraz charakterystyki grupy uczestników. Zasady, na jakich opiera się trening umiejętności społecznych powinny być omawiane każdorazowo w klarowny sposób pomiędzy organizatorem a uczestnikami na początku procesu.
Podczas spotkań treningowych osoba prowadząca (trener, najczęściej psycholog lub psychoterapeuta) pomaga uczestnikom przetestować i wyćwiczyć przydatne postawy i zachowania w różnych sytuacjach społecznych a także lepiej zrozumieć to, co dzieje się w interakcjach pomiędzy ludźmi. Bezpieczne okoliczności przestrzeni treningowej pomagają przetestować zachowania, które w zwyczajnych warunkach z różnych przyczyn mogłyby być dla danej osoby trudne do wprowadzenia. Takie zajęcia mają na celu wprowadzenie nowych nawyków, poszerzenie dostępnego dla nastolatka repertuaru zachowań a także zmianę destrukcyjnych lub niepożądanych postaw społecznych na te, które służą budowaniu relacji oraz skutecznej komunikacji z innymi.
Podczas TUS kształtowane mogą być takie postawy jak na przykład:
- asertywność (w tym zdolność do odmawiania)
- rozpoznawanie i respektowanie granic własnych i innych osób
- rozpoznawanie sytuacji, w których należy poprosić o pomoc
- inicjowanie dialogu (na przykład z nowo poznaną osobą)
- nawiązywanie i podtrzymywanie relacji
- umiejętność współpracy w grupie
- aktywne słuchanie i komunikowanie swoich przemyśleń
- radzenie sobie z emocjami i stresem
- wyrażanie emocji w niedestrukcyjny sposób
- odnajdywanie się w sytuacji konfliktu, odrzucenia lub krytyki i radzenie sobie z nimi
Obserwacja i wyćwiczenie nowych umiejętności społecznych stopniowo prowadzi uczestnika do gromadzenia nowych, budujących doświadczeń w kontaktach z innymi – najpierw w ramach grupy warsztatowej a następnie w innych relacjach, poza treningiem.
Finalnie trening umiejętności społecznych stwarza to szansę na:
- obniżenie niepewności i niepokoju nastolatka w sytuacjach społecznych
- zmniejszenie tendencji nastolatka na wycofywania się z kontaktów czy izolacji
- większy spokój, pewność i wiara w siebie w kontaktach z innymi
- wzrost poczucia własnej wartości
- wzrost poczucia bezpieczeństwa w relacjach i satysfakcji płynącej w kontaktów z innymi
- zwiększenie zdolności do kooperacji z grupą
- budowanie trwalszych i bardziej udanych relacji
Kto może odnieść korzyść z treningu umiejętności społecznych?
Tak jak wspomniano wcześniej, kompetencje społeczne rozwijamy przez całe życie. Nie jest prawdą, że rozwój ten ma znaczenie tylko dla dzieci, nastolatków czy też wyłącznie osób, które przeżywają poważne problemy w relacjach. Jeśli jednak skupimy się na grupie, która może najbardziej skorzystać na treningu umiejętności społecznych, to będą to przede wszystkim (w kontekście nastolatków) osoby:
- Mające trudność z asertywnością, odmawianiem, wypowiadaniem własnego zdania
- Wycofane, nieśmiałe, skłonne do izolacji, dystansowania się
- Nadpobudliwe, impulsywne
- Mające problem z radzeniem sobie z emocjami oraz rozpoznawaniem ich u innych osób
- Mające trudność z nawiązywaniem i utrzymywaniem relacji
- Z trudnością adoptujących się do nowych sytuacji (np. zmiana klasy, szkoły)
- Z niskim poczuciem własnej wartości
- Mające kłopot z przestrzeganiem norm społecznych
- Przejawiające trudności z uczeniem się, pamięcią, koncentracją uwagi
- Doświadczające różnego rodzaju dolegliwości o podłożu psychosomatycznym
Sądzisz, że trening umiejętności społecznych (TUS) może być przydatny dla Ciebie lub kogoś w Twoim otoczeniu?
Już niedługo będzie on organizowany w naszym Ośrodku Psychoterapii o Pomocy Psychologicznej Pomarańczowe Ja w Poznaniu. Będzie to grupa przeznaczona dla młodzieży. O szczegółach będziemy informować już wkrótce. Informacje dostępne będą na stronie internetowej oraz na naszym profilu na Facebooku. Osoby zainteresowane serdecznie zapraszamy do kontaktu.
Literatura:
- Kwiatkowska E., Kształtowanie kompetencji społecznych dzieci. W: Edukacja ustawiczna dorosłych, 2/2011, 53 – 59, 2011.
- Węglarz J., Bentkowska D., Trening umiejętności społecznych dzieci i młodzieży. Wyd. Harmonia
Autor: Agata Przybylska-Poszwa
absolwentka psychologii na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza, psychoterapeutka w trakcie szkolenia w podejściu integratywnym.
Główne zainteresowania: psychodietetyka, psychoterapia młodzieży i osób dorosłych – szczególnie w obszarze zaburzeń nastroju, trudności w relacjach, zaburzeniach odżywiania.