Psychologia tłumu należy do zagadnień psychologii społecznej. Zajmuje się zachowaniem jednostek w ramach większych zbiorowisk. Jako pierwszy analizy tego zjawiska podjął się Gustav le Bon w dziele „Psychologia tłumu” z 1985 r. Zauważył on, że zachowanie zbiorowości jest czymś więcej niż tylko sumą zachowań jednostek. Według jego spostrzeżeń, tłum owładnięty wspólną ideą zaczyna wpływać na myślenie i zachowanie osób, które go tworzą. Jednocześnie tym samym ujednolica więc indywidualne tendencje poszczególnych osób, które wchodzą w jego skład. W swoim dziele napisał:
Dzięki „zaraźliwości” przekształcenie faktów odbywa się u wszystkich osobników danej zbiorowości w jeden sposób.(…) Zarówno nieuk, jak i uczony, kiedy staje się cząstką tłumu, traci zdolność obiektywnej oceny faktów. (
Le Bon , 1985)
Prace prekursorów teorii psychologii tłumu, takich jak Gustav le Bon czy Gabriel Tarde rozwijali później psychoanalitycy. Sigmund Freud, formułując koncepcje procesów grupowych i dynamiki grupy, podkreślał zatracenie osobistej racjonalności jednostki w towarzystwie większej grupy. Przeprowadzone badania, np. eksperyment Milgrama czy eksperyment więzienny Zimbardo, potwierdziły część z ich założeń, chociażby zjawisko konformizmu czy podążania za liderami oraz dążenia do spójności grupy.
Czym właściwie jest tłum
Tłum, na którym koncentrował się Le Bon zakładał istnienie grupy, której członków w tym samym czasie coś ze sobą łączy. Mogą to być wspólne cele, poglądy, czy upodobania. W tym znaczeniu pojęcie to może znaleźć zastosowanie nawet dla ludzi oddalonych od siebie, lecz skoncentrowanych w jednocześnie wokół czegoś wspólnego (setki kibiców, oglądających ważny mecz przed telewizorami) – dzieląc bowiem te same upodobania, znajdując się jednocześnie pod wpływem tego samego wydarzenia, osoby są poddawane identycznym bodźcom – mogą więc dzielić te same uczucia i emocje, a nawet zachowywać się w identyczny sposób, tak samo jak osoby znajdujące się na jednej trybunie w trakcie wydarzenia sportowego czy członkowie jednej manifestacji.
Opierając się na literaturze, możemy wyróżnić różne rodzaje tłumów:
- Ekspresyjny (np. manifestacja),
- Konwencjonalny (np. widownia w filcharmonii),
- Agresywny,
- Uciekający (np. ewakuujący się w trakcie pożaru).
Jednostka stająca się częścią grupy, ma tendencję do zatracania własnej indywidualności na rzecz upodabniania się do tłumu. Czyni to najczęściej nieświadomie, kierując się instynktem i emocjami, jednocześnie zatracając bardziej wnikliwą refleksję nad własnym zachowaniem. Niejednokrotnie staje się ona zdolna do czynów, których nie spodziewałaby się po sobie w chwili chłodnego osądu czy w kontekście samodzielnego działania.
Tłum wywołuje intensywne, często skrajne emocje, daje poczucie bezpieczeństwa i siły. Między innymi z tego powodu, reakcje i zachowania jego członków stają się bardziej impulsywne, spontaniczne a mniej przemyślane. Zdarza się, że jednostka zauważa niecodzienność własnego zachowania dopiero kilka godzin po wydarzeniu, kiedy znajdzie się w innych okolicznościach, poza większą grupą i pozbawiona wpływu bieżących wydarzeń, a emocje towarzyszące wydarzeniu opadną.
Nie można jednak powiedzieć, że tłum zawsze przyczynia się wyłącznie do przekraczania norm społecznych i granic moralnych (a więc, że działa wyłącznie w sposób negatywny, destrukcyjny). To prawda, że w ramach większej grupy poglądy i zachowania mają tendencję do radykalizacji, a więc może stanowić to czynnik prowokujący zachowania konfliktowe, agresywne czy przestępcze. Trzeba jednak zauważyć, że w oparciu o te same zjawiska w osobach może zrodzić się skłonność do podejmowania zachowań szlachetnych, prospołecznych, odważnych a nawet heroicznych.
Mechanizmy psychologii tłumu
Mechanizmy rządzące zaskakującym zachowaniem w ramach zbiorowości zostały opisane przez psychologię społeczną. Trzeba jednak przyznać, że łatwiej o dotarcie do ich opisu, niż jednoznaczne wyjaśnienie przyczyn. Najczęstsze wyjaśnienie nawiązuje do koncepcji ewolucyjnych, w świetle których człowiek jest istotą stadną, dla której w przeszłości dostosowywanie się do grupy było gwarantem przetrwanie. Tak czy inaczej, sama znajomość zjawisk i tendencji tłumów może być użyteczna dla rozumienia i prognozowania zachowań ludzi w ramach większych zgromadzeń. Psychologia podaje cały zestaw teorii przedstawiających mechanizmy zmiany zachowania ludzi pod wpływem tłumu. Akcentują one takie zjawiska jak:
- Zarażanie afektywne – poszczególni członkowie zbiorowości instynktownie podzielają te same lub zbliżone stany emocjonalne, co pozostali uczestnicy wydarzenia
- Konformizm – zachowanie jednostki zmienia się pod wpływem otoczenia innych ludzi, ulega dostosowaniu do rzeczywistych lub wyobrażonych oczekiwań pozostałych
- Tożsamość zbiorowa (dezindywiduacja) – zanik poczucia i przejawów własnej tożsamości na rzecz tożsamości grupy społecznej
- Rozproszenie odpowiedzialności – wrażenie rozłożenia nacisku na podjęcie odpowiednich działań na większą grupę osób, na skutek czego jej członkowie czują mniejszą potrzebę podjęcia aktywności w celu udzielenia pomocy lub naprawy innej sytuacji kryzysowej
- Poczucie anonimowości – poczucie bycia niedostrzegalnym jako konkretna jednostka w ramach większego tłumu, wiąże się z poczuciem bezkarności i tendencją do bagatelizowania konsekwencji swoich działań
To tylko niektóre z mechanizmów, które można zaobserwować w ramach dynamiki grupowej. Wszystkie one, w połączeniu z ideą nacechowaną emocjonalnie, wokół której może zgromadzić się tłum, składają się w znacznym stopniu na zaskakujące zachowania jednostek w ramach zbiorowości. Rozumienie dynamiki tłumu może być pomocne nie tylko dla zaspokojenia akademickiej ciekawości, ale również pozwala przewidywać pożądane lub niechciane sytuacje. Umożliwia także wyższą uważność i samoświadomość w kontekście własnego funkcjonowania w ramach grupy.
Znajomość psychologii tłumu jest wykorzystywana również na porządku dziennym w ramach postępowania kryzysowego (podczas działań w okolicznościach różnych zagrożeń np. ewakuacji miejsc publicznych) a także w marketingu. Wychodząc z założenia, że zbiorowości kierują się emocjami i zachowują się bezrefleksyjnie, opracowuje się skuteczne techniki manipulowania ich wyborami, na przykład na płaszczyźnie konsumenckiej czy politycznej.
Agata Przybylska – absolwentka psychologii na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza, studentka dietetyki w Akademii Wychowania Fizycznego im. E. Piaseckiego.
Główne zainteresowania: psychologia kliniczna, psychodietetyka, psychologia osiągania celów, zaburzenia odżywiania.
Literatura:
- Cialdini R., Wywieranie wpływu na ludzi. Teoria i praktyka, GWP 2003.
- Le Bon G., Psychologia tłumu., tłum. Kaprocki B., Wyd. Kęty, 2005.
- Reicher S., The St. Pauls’ riot: An explanation of the limits of crowd action in terms of a social identity model, European Journal of Social Psychology, 14 (1), 1984, s. 1–21.