Aby łatwiej zrozumieć złożoność ludzkiej seksualności, M. Seligman i D. Rosenhan zaproponowali podział struktury życia erotycznego człowieka na pięć warstw. Każda następna kształtuje się w oparciu o poprzednią, zajmującą niższą, bardziej fundamentalną pozycję w rozwoju psychoseksualnym. Są to kolejno: identyfikacja płciowa, orientacja seksualna, preferencje, role płciowe oraz sprawność seksualna.
- Identyfikacja płciowa – wiąże się z tym, za przedstawiciela jakiej płci się uważamy. Najczęściej (choć nie zawsze) identyfikacja płciowa jest zgodna z budową anatomiczną.
- Orientacja seksualna – dotyczy tego, kto jest dla nas obiektem seksualnego zainteresowania (przedstawiciele jakiej płci).
- Preferencje seksualne – są to indywidualne upodobania dotyczące tego, co nas pociąga i fascynuje seksualnie. Według badań, kształtowanie preferencji seksualnych jest silnie związane z doświadczeniami życiowymi jednostki, szczególne znaczenie mają tutaj zwłaszcza pierwsze doświadczenia erotyczne.
- Role płciowe – są to różnice pomiędzy płciami, przejawiające się w zachowaniach społecznych oraz niektórych preferencjach czy predyspozycjach. Jest to płaszczyzna silnie związana z wychowaniem oraz czynnikiem kulturowym.
- Realizacja seksualna – odnosi się bezpośrednio do zachowań seksualnych. Jest to ważna i delikatna płaszczyzna – problemy ze sprawnością seksualne bywają związane z silnymi, negatywnymi emocjami – lękiem, wstydem, złością czy przygnębieniem.
Powiedzieliśmy, jakie są obszary seksualności. Warto zauważyć, że nie obejmuje ona tylko samą sferę współżycia, ale także wykształcone wcześniej i zakorzenione głębiej w naszej psychice kwestie związane z obrazem siebie, i poczuciem tożsamości, rolami społecznymi czy preferencjami. W oparciu o tę konceptualizację seksualności można wyróżnić także podstawowe źródła problemów, mogących dotykać różnych z wymienionych wcześniej warstw, a w konsekwencji manifestować się w problemach dotyczących bezpośrednio współżycia i satysfakcji płynącej z intymnej relacji z partnerem. Spróbujmy przytoczyć niektóre z nich.
- Czynniki genetyczne – jest to ten aspekt, na który zupełnie nie posiadamy wpływu, warto jednak zdawać sobie sprawę z jego znaczenia. Geny kształtują między innymi nasz temperament, wpływają na funkcjonowanie biologii naszego organizmu, mogą także do pewnego stopnia kształtować elementy wszystkich pięciu wymienionych wcześniej warstw.
- Doświadczenia życiowe – mowa o doświadczeniach erotycznych, ale także o niekojarzących się z podnieceniem seksualnym wzorcach czułości i przywiązania, które kształtujemy w oparciu o bliskie relacje, począwszy od młodego wieku. Przeżycia te, szczególnie jeśli są związane z sytuacjami krzywdy lub nadużycia, mogą w istotny sposób wpływać na postawy i przekonania wobec seksu, urazy, obawy, preferencje a także zachowania seksualne i postawy dotyczące ról płciowych. Jeśli mowa o doświadczeniach, można zaliczyć do nich także oddziaływania społeczne, które chłoniemy w trakcie życiowego rozwoju – inni ludzie, kultura, w jakiej żyjemy, wychowanie oraz światopogląd może wzmacniać lub osłabiać różne postawy czy stereotypy związane z rolami płciowym, zachowaniami seksualnymi oraz całokształtem przeżywania swojej seksualności.
- Wyrobione przyzwyczajenia, nawyki – zazwyczaj kojarzymy je z codziennymi, prozaicznymi czynnościami, jednak mogą dotyczyć także życia erotycznego. Przyzwyczajenia do skutecznych i dobrych działań dają nam poczucie bezpieczeństwa i pewności co do efektu, jednak z czasem mogą one grozić poczuciem rutyny i znudzenia. Z nawykami związany jest też silnie aspekt samokontroli – bez niej możemy nie tylko narazić się na kłopotliwe konsekwencje nieprzemyślanych zachowań, ale także mieć trudność z zapanowaniem nad utartymi schematami, kiedy chcielibyśmy wprowadzić jakąś zmianę.
- Wiedza, przekonania – na temat kobiet i mężczyzn, seksualności własnej oraz partnera, o normach społecznych, fizjologii, własnym funkcjonowaniu oraz preferencjach itp., a także umiejętności dotyczące rozpoznawania potrzeb seksualnych i odróżniania ich od innych, identyfikacji uczuć i emocji, które się z nimi wiążą.
Trudności związane z życiem erotycznym mogą być więc związane z szeroką gamą zagadnień. Zamiast opisywać w tym miejscu dokładniej wszelkie możliwe problemy oraz ich źródła, przyjrzyjmy się sprawie z alternatywnej perspektywy – po czym poznać zdrowy seks? Przystępną odpowiedź na to pytanie sformułował Patrick Carnes – amerykański lekarz specjalizujący się w problematyce uzależnienia seksualnego. Według niego zdrowe współżycie musi przede wszystkim wykluczać element wykorzystania. Zamiast tego powinno opierać się na poczuciu bezpieczeństwa, intymności i obustronnym zobowiązaniu, wzmacniać poczucie osobistej godności partnerów, wzmacniać w nich postawę wzajemnej odpowiedzialności, otwartości i wrażliwości. W innym miejscu autor dodaje także, że zdrowy seks rozszerza i integruje życie psychiczne partnerów, rozwija ich percepcję rzeczywistości nawet pozwala efektywnie budować poczucie sensu życia.
Seks jest silnie powiązany z wieloma różnymi aspektami funkcjonowania, a do tego towarzyszy mu silny ładunek motywacyjny i emocjonalny, dlatego też może być traktowany w sposób instrumentalny, jako narzędzie do osiągania rozmaitych celów, co stanowi ryzyko dla budowania zdrowej, satysfakcjonującej seksualności. Takie zachowania dotyczyć mogą nie tylko poszukiwaniem zmysłowej przyjemności z pominięciem płaszczyzny relacyjnej i potrzeb partnera. Zdarzają się także tendencje do zmniejszania emocjonalnych napięć czy stresu za pomocą zbliżeń, mogą one także służyć podnoszeniu poczucia własnej wartości, chęci zatrzymania partnera przy sobie a nawet rozbijania innych relacji i związków. Seks może stanowić też substytut, za pomocą którego niektórzy starają się zaspokajać inne, nieseksualne potrzeby, takie jak pragnienie bliskości, więzi, czy akceptacji.
Starając się zrozumieć problemy związane z życiem seksualnym, warto spojrzeć na człowieka całościowo. W sytuacji, w której ciężko jest zidentyfikować źródło problemu lub znaleźć jego rozwiązanie, zamiast poddawać się i popadać w zniechęcenie, warto jest skorzystać z pomocy odpowiednio wyspecjalizowanego psychoterapeuty.
Agata Przybylska – absolwentka psychologii na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza, studentka dietetyki w Akademii Wychowania Fizycznego im. E. Piaseckiego.
Główne zainteresowania: psychologia kliniczna, psychodietetyka, psychologia osiągania celów, zaburzenia odżywiania.
Bibliografia
- Carnes P. Od nałogu do miłości. Poznań, 2001, Media Rodzina.
- Gapik L. Nerwice seksualne i sposoby ich przezwyciężania. Warszawa 1990, PZWL.
- Grzesiuk L. Psychoterapia. Warszawa 1998, Wydawnictwo Naukowe PWN.
- Kępiński A. Z psychopatologii życia seksualnego. Warszawa 1982, PZWL
- Lipsitz-Bem S. Męskość – kobiecość. O różnicach wynikających z płci. Gdańsk, 2000, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
- Seligman M.E.P. Co możesz zmienić a czego nie możesz. Poznań, 1995, Media Rodzina of Poznań.