Co to jest parentyfikacja?
Parentyfikacja to termin stworzony przez Ivana Boszormenyi-Nagy’ego i Geraldine Spark (1973). Pierwotnie oznaczał on dość ogólnie rozumianą zamianę ról w rodzinie (nie tylko w odniesieniu do dziecka, ale również pomiędzy wszelkimi członkami rodziny). Z czasem termin ten zaczął być używany głównie w kontekście sytuacji, w której dziecko przyjmuje role osoby dorosłej (rodzica, opiekuna) wobec innych członków rodziny. Są to okoliczności, w których musi ono poświęcić własne potrzeby, aby spełnić potrzeby innych i dzięki temu uzyskać opiekę i troskę rodziców. Jest ono zapraszane do tego, aby wyrzec się bycia dzieckiem, a zamiast tego stanąć w roli dorosłego – w ten sposób dochodzi do zamiany ról, na którą dziecko nie zawsze jest psychologicznie gotowe.
Twarze parentyfikacji – w praktyce
Przejmowanie przez dziecko ról przeznaczonych dla osoby dorosłej może przejawiać się na wiele sposobów. Może to być sprawowanie nad innymi opieki o charakterze tzw. instrumentalnym, czyli robienie zakupów, wykonywanie czynności opiekuńczych wobec chorego domownika, praca zarobkowa, aby pomóc w utrzymaniu rodziny itp. Parentyfikacja może mieć jednak także charakter o wiele bardziej subtelny (relacyjny) i odbywać się na płaszczyźnie emocjonalnej. Takie zjawisko może mieć miejsce na przykład w sytuacji, w której córka staje się powierniczką “dorosłych” problemów matki lub musi wspierać emocjonalnie ojca chorującego na depresję, jednocześnie sama nie doznając odpowiedniej opieki i wsparcia z ich strony.
Czy istnieje “zdrowa” parentyfikacja?
W naszej kulturze cechy przypisywane osobie dorosłej, takie jak bycie dzielnym, zaradnym, opiekuńczym czy odpowiedzialnym są uznawane za pozytywne i pożądane u wszystkich (czasami bez względu na wiek) a przez to niejednokrotnie wymaga się ich również od dzieci. Oczywiście nie oznacza to od razu, że uczenie dziecka takich postaw działa destrukcyjnie na jego rozwój czy emocjonalność. Jak zaznaczają niektórzy autorzy (por.Schier, 2014), parentyfikacja, czyli przyjmowanie przez dzieci “dorosłych” ról może mieć charakter zarówno charakter szkodliwy, jak i pro-rozwojowy. W niektórych warunkach może być to więc zjawisko o charakterze adaptacyjnym – nie szkodzącym rozwojowi dziecka, a nawet działającym na jego korzyść (m.in. poprzez budowanie poczucia odpowiedzialności, sprawczości oraz zdobywania nowych kompetencji).
Istnieje szereg czynników, które decydują o tym, czy parentyfikacja ma charakter “zdrowy”, czy patologiczny, czyli potencjalnie szkodliwy dla rozwoju dziecka. Aby rozróżnić jedno zjawisko od drugiego, warto uważnie przyjrzeć się sytuacji i poddać ją uczciwej obserwacji.
Czynnikiem, na który zwraca się uwagę jest między innymi czas trwania okoliczności, w których dziecko musi spełniać role, do których nie czuje się (i nie może być) psychologicznie dojrzałe a także zakres zadań, do których dziecko jest zachęcane.
Innymi czynnikami są także (Jurkovic, 1997):
- Otwartość w mówieniu o zadaniach dziecka (ich trudności, wadze)
- Rodzaj pracy podejmowanej przez dziecko i skalę związanej z nią odpowiedzialności (im bardziej ciężar odpowiedzialność wykracza poza możliwości psychologiczne dziecka, tym większy destrukcyjny wpływ sytuacji)
- To, kim jest osoba lub osoby, którymi musi opiekować się dziecko oraz jaki jest charakter relacji dziecka z tą osobą
- Stopień, w jakim dziecko utożsamia się z potrzebami rodziców lub opiekunów (tzw. internalizacja)
- Zasadność działań podejmowanych przez dziecko (na ile zjawisko to jest uzasadnione z perspektywy etycznej oraz społecznej)
Wskazuje się, że parentyfikacja ma charakter szczególnie destrukcyjny, gdy nie mówi się o roli przypisanej dziecku i o jej wadze. Dziecko wówczas nie ma świadomości, że niesiony przez nie ciężar jest obiektywnie “ciężki” i nieadekwatny do jego możliwości. W skrajnych i wyjątkowych sytuacjach, w których dziecko jest zmuszone do wejścia w rolę opiekuna (np. w przypadku nagłej choroby) nazywanie i empatyczne omawianie tych okoliczności pomaga dziecku zrozumieć, że trudność sytuacji i roli, jaką pełni wynika z ciężaru zadania (a nie tego, że dziecko jest niewystarczająco wartościowe czy kompetentne) oraz że podejmując je, dźwiga “heraklesowy” bagaż.
Parentyfikacja – grupy ryzyka
Badacze (por. Schier, 2014) wskazują, że istnieją pewne grupy ryzyka, w których zjawisko “negatywnej” parentyfikacji zachodzi relatywnie częściej. Są to między innymi dzieci:
- Z rodzin zastępczych
- Z rodzin bardzo ubogich
- Rodziców chorych przewlekle (psychicznie lub fizycznie)
- Wychowywane przez jednego rodzica
- Wychowujących się w domu, w którym jedno z rodzeństwa zmaga się z niepełnosprawnością lub chorobą przewlekłą
- Rodziców będących w silnym konflikcie pomiędzy sobą
- Osób uzależnionych (od alkoholu, narkotyków)
Skutki parentyfikacji w dzieciństwie i dorosłym życiu
Katarzyna Schier, autorka prac o tematyce parentyfikacji zauważa, że w wielu przypadkach zjawisko to ma charakter utajonej, interpersonalnej traumy, która, choć niewypowiedziana, wywiera negatywny wpływ na psychospołeczny rozwój dziecka.
Diagnoza parentyfikacji w wieku dziecięcym natomiast jest bardzo trudna dla osoby postronnej (spoza rodziny). Brakuje także precyzyjnych narzędzi specjalistycznych, aby jednoznacznie zdiagnozować ten problem w gabinecie psychologa czy terapeuty. Zwykle odbywa się to poprzez analizę sposobu narracji dziecka i sposób budowania przez niego opowieści o życiu jego i jego rodziny. Należy jednak pamiętać, że znaczna część dzieci z takim doświadczeniem wcale nie jest kierowana do specjalistów. Najczęściej zjawisko parentyfikacji w pierwszej kolejności dostrzegane jest więc przez osoby będące blisko systemu rodzinnego (np. nauczycieli, dziadków, wychowawców).
Skutki destrukcyjnej parentyfikacji często są widoczne w następnych latach – w osobowości i funkcjonowaniu osoby, która go doświadczyła – również w dorosłym życiu. Schier wskazuje, że wśród dorosłych, którzy w przeszłości doświadczyli odwrócenia ról relatywnie częściej, niż u innych osób występują:
- niektóre cechy osobowości (cechy masochistyczne, narcystyczne),
- depresja,
- tendencje do izolacji,
- lęk i brak zaufania w relacjach z innymi,
- uczucia wstydu i poczucia winy,
- somatyzacje stanów psychicznych,
- zaburzenia o charakterze psychosomatycznym,
- nieadekwatne postrzeganie własnego ciała (Schier, 2018).
Autorzy wskazują także na negatywne konsewkencje parentyfikacji jako rodzaju tzw. traumy relacyjnej. Van der Kolk, autor książki o traumie pt. “Strach ucieleśniony” (2018), tak pisze o jej wpływie na ciało: Stałe stężenie hormonów stresu powoduje problemy z pamięcią i koncentracją, rozdrażnienie, kłopoty ze snem. Przyczynia się do też do wielu przewlekłych problemów zdrowotnych, różnych w zależności od tego, jaki układ jest najbardziej wrażliwy u danej osoby. […] Koszmarne uczucia i wrażenia można czasowo zdusić albo nawet totalnie zablokować alkoholem, lekami lub narkotykami. Ciało jednak zapisuje wszystko. Można więc powiedzieć, że parentyfikacja, rozumiana jako zjawisko, w którym dziecko musi rezygnować z własnych potrzeb (instrumentalnych czy psychologicznych) a zamiast tego zmuszone jest do noszenia ciężaru przerastającego jego psychologiczne możliwości może wywrzeć nie tylko negatywne konsekwencje dla rozwoju dziecka i jego przyszłej osobowości, ale również pozostawić ślad w doświadczeniach związanych z ciałem – jego fizjologii, wrażliwości oraz podatności na choroby.
Skutki destrukcyjnej parentyfikacji – psychoterapia
Podobnie jak wiele trudnych doświadczeń wieku dziecięcego, destrukcyjna parentyfikacja może wywrzeć wpływ na funkcjonowanie w dorosłym życiu. Istnieją jednak drogi umożliwiające rozwój i przepracowanie psychologicznych mechanizmów, które stoją u podstaw problemów psychologicznych wywołanych przez doświadczenie parentyfikacji. Przepracowanie doświadczenia traumy relacyjnej oraz jej konsekwencji, manifestujących się w dorosłym życiu możliwe jest m.in. na drodze procesu terapeutycznego. Z tego rodzaju współpracy możesz skorzystać także w naszym Ośrodku.
Literatura:
- Jurkovic J., Lost Childhoods: The Plight of the Parentified Child, 1997.
- Schier K., Dorosłe dzieci. Psychologiczna problematyka odwrócenia ról w rodzinie. Wyd. Naukowe Scholar, 2014.
- Schier, K. (2018). Formy pomocy niewidzialnym dzieciom, czyli tym, które doświadczyły odwrócenia ról w rodzinie. Dziecko Krzywdzone. Teoria, badania, praktyka, 17(4).
Autor: Agata Przybylska
absolwentka psychologii na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza oraz dietetyki na Akademii Wychowania Fizycznego im. E. Piaseckiego.
Główne zainteresowania:
psychologia kliniczna, psychodietetyka, psychologia osiągania celów, zaburzenia odżywiania.