Czym jest ADHD?
ADHD (nazywany inaczej zespołem nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem koncentracji uwagi, ang. attention deficit hyperactivity disorder) jest kategorią opisującą unikalny sposób funkcjonowania części osób. Szacuje się, że ADHD dotyczy ok 5% populacji. Cechy, które charakteryzują osoby z zespołem nadpobudliwości to przede wszystkim:
- Trudności w kierowaniu i podtrzymywania koncentracji uwagi
- Znacznie ograniczona zdolność do regulowaniu wewnętrznego napięcia
- Skłonność do rozpraszania uwagi na skutek bodźców z zewnątrz
- Tendencja do silnej motywacji i wysokiej koncentracji uwagi przy wykonywaniu zadań stymulujących i z subiektywnego punktu widzenia ciekawych
W źródłach pisanych podejmujących temat ADHD występuje pewien rozdźwięk. Przed laty ADHD uznawano za chorobę psychiczną. Ostatnio więcej autorów zaczęło nazywać ADHD zaburzeniem neurorozwojowym, co wskazywać miało na mniej patologiczny (wymagający wyleczenia) charakter ADHD. Sformułowanie to miało kierować uwagę na specyficzny mechanizm tego sposobu funkcjonowania. Dziś z kolei coraz częściej mówi i pisze się o zespole nadpobudliwości w sposób jeszcze bardziej normalizujący – uznając, że jest to unikalny sposób pracy układu nerwowego.
W tym znaczeniu jest to nie choroba, a jeden z przejawów ludzkiej różnorodności. Takie myślenie depatologizuje myślenie o osobach z ADHD oraz przeciwdziała ich błędnej i krzywdzącej stygmatyzacji. Coraz powszechniej występuje także opisywanie funkcjonowania osób z ADHD nie tylko przez pryzmat ich ograniczeń i deficytów, ale także w kontekście szczególnych zasobów, które mogą przejawiać w związku ze swoją neurologiczną unikalnością. W przypadku osób z ADHD może to być na przykład kreatywność, duża ilość energii, wysoka motywacja i tzw. hiperfokus, czyli intensywna koncentracja uwagi.
Czy obecnie mamy modę na diagnozowanie ADHD?
W obecnych czasach świadomość społeczna na temat psychologii człowieka oraz tego, w jaki sposób funkcjonuje układ nerwowy rozwija się bardzo szybko. Poszerza się także zakres literatury dostępnej w tym zakresie. To zrozumiałe, że o sprawach, o których jeszcze jakiś czas temu wiedzieliśmy niewiele pojawiają się nowe informacje. Nie wszystkie zgadzają się z dawnymi koncepcjami (jak na chociażby zaprzestanie klasyfikowania ADHD jako choroby psychicznej).
Rośnie także zainteresowanie tym obszarem wiedzy, nie tylko wśród psychologów czy lekarzy, ale także wśród osób niezajmujących się tym obszarem fachowo – rodziców, wychowawców i innych osób pracujących z dziećmi lub zajmujących się zawodowo pomaganiem, czy także wśród dorosłych chcących lepiej zrozumieć siebie i swoje własne funkcjonowanie.
Większe zainteresowanie społeczne i być może bardziej dostępna niż przed laty literatura i rozpoznawalność ADHD może sprawiać wrażenie, że pojawia się coś nowego, lub może znanego, ale w inny i bardziej “doreprezentowany” niż dotąd sposób. Z racji narastającej powszechności tego tematu możemy odnieść wrażenie doświadczania jakiegoś nowego trendu. Zdaje się jednak, że przyczyna tego zjawiska nie tkwi w zwyczajnym naśladownictwie. Jest to dziedzina wiedzy, która rozwija się i zdobywa zainteresowanie – proces ten powoduje, że coraz lepiej rozumiemy ludzi żyjących wokół nas, niejednokrotnie także samych siebie. Zaczynamy zauważać, jak różnorodni jesteśmy jako ludzie. To z kolei prowadzi nad do zagadnienia neuroróżnorodności, czyli tego, w jaki sposób jako ludzie różnimy się w kwestii funkcjonowania naszych układów nerwowych.
Neuroróżnorodność
Neuroróżnorodność (z ang. neurodiversity) to pojęcie wprowadzone pod koniec XX wieku przez australijską socjolożkę Judy Singer. Zajmowała się ona tematem autyzmu. Wbrew powszechnej wówczas narracji określających autyzm (podobnie jak ADHD) jako zaburzenie lub nawet choroba psychiczna, przejawiająca się szeregiem objawów (m. in. problemami w interakcjach społecznych) zaczęła ona promować koncepcję, zgodnie z którą autyzm nie jest zaburzeniem a odmiennością – specyficznym sposobem funkcjonowania i percepcji. To właśnie oznacza termin neuroróżnorodność – wskazuje on, że każdy człowiek funkcjonuje w unikalny, specyficzny tylko dla siebie sposób i że ta różnorodność bazuje także na różnicach w zakresie funkcjonowania układu nerwowego. Dziś zarówno spektrum autyzmu, jak i ADHD czy również specyficzne wyzwania w uczeniu (dysleksja, dysgrafia, dyskalkulia, dysortografia) wliczane są w kategorię neuroatypowości. Jest to specyficzny sposób funkcjonowania, uwarunkowany tym, jak działa układ nerwowy danej osoby. Według danych z 2022 r. neoroatypowość może dotyczyć nawet 15-20% populacji świata.
Wyzwania życia z neuroatypowością
Trzeba się zgodzić, że różne osoby neuroatypowe będą funkcjonować w indywidualny sposób. Przykładem tego spostrzeżenia w szerszej skali jest chociażby fakt, że obecnie termin autyzm zastąpiono określeniem spektrum autyzmu – wskazuje to większe zrozumienie, że autyzm nie jest kategorią zero-jedynkową, ale że może występować w różnym nasileniu i w różnych postaciach. Podobnie jest z ADHD. Każda osoba neuroatypowa posiada własny zbiór indywidualnych zasobów (mocnych stron) oraz ograniczeń. To fakt, że część z nich potrzebuje pomocy terapeuty i wsparcia ze strony innych. Istnieje jednak duża część, która potrzebuje jedynie zrozumienia i uwzględnienia przez otoczenie jej odmienności, a co za tym idzie – na przykład specyficznych potrzeb związanych z organizacją nauki czy środowiska pracy. Istnieje także duża grupa osób z ADHD, które świetnie funkcjonują samodzielnie i radzą sobie bardzo dobrze w wielu dziedzinach życia. Coraz więcej pracodawców zaczyna doceniać szczególne predyspozycje osób neuroatypowych, w tym osób z ADHD jako zalety czyniące z nich pożądanych na wielu stanowiskach pracowników. Dzieje się tak chociażby dlatego, że wiele osób z ADHD cechuje wysoka wydajność i kreatywność. W jednym z badań (DXC Dandelion Program) pracodawcy, którzy zatrudnili osoby ze spektrum autyzmu, ADHD i dysleksją w branży IT, uzyskali nawet 30-40% wzrost produktywności.
ADHD u osób dorosłych
Warto zauważyć, że wbrew dawnym opiniom, ADHD nie mija wraz z dorastaniem, choć to prawda, że jego obraz może nieco różnić się od tego, który obserwuje się w dzieciństwie. Warto zaznaczyć, że diagnoza ADHD zawsze powinna odbywać się z kontakcie z odpowiednim specjalistą, który pomoże odróżnić przejawy ADHD od przejawów innych zjawisk neurologicznych lub psychologicznych. Szczególnym wyzwaniem może okazać się diagnoza ADHD u osób dorosłych, u których nie dokonano właściwej diagnozy w dzieciństwie. Ze względu na to, że do niedawna mówiło się o ADHD głównie w kontekście dzieci, wiele osób (w tym nawet specjalistów) może pomijać tą ewentualność w diagnozie. Zdaje się jednak, że sytuacja ta stopniowo zmienia się, wraz ze wzrostem powszechnej świadomości na temat tych zjawisk oraz dostępu do informacji.
Sięgaj po pomoc
Rozpoznanie neuroatypowości, w tym ADHD może być trudnym doświadczeniem, ale także może stanowić źródło wielu wyjaśnień i wskazówek na temat własnego funkcjonowania. Może spowodować, że lepiej zrozumiemy swoje zasoby i ograniczenia, lub unikalne potrzeby. Jeśli uważasz, że Ty lub ktoś w Twoim otoczeniu potrzebuje pomocy w rozpoznaniu neuroatypowości lub w radzeniu sobie z jej przejawami w życiu codziennym, warto skonsultować swoje wątpliwości ze specjalistą. Może to być na przykład ktoś z zespołu naszego Ośrodka Pomarańczowe Ja w Poznaniu.
Literatura:
- Division of Cancer Epdemiology & Genetics, Neorodiversity, 2022. Neurodiversity – NCI (cancer. gov)
- Doyle N. Neurodiversity at work: A biopsychosocial model and the impact on working adults. Br Med Bull; 2020.
- DXC Dandelion Program
- Grzegorzewska, L. Cierpiałkowska, A. R. Borkowska (red. ), Psychologia kliniczna dzieci i młodzieży, Warszawa 2020;
- Nerenberg J., tłum. Byłów K., Neuroróżnorodne, Wyd. Krytyka Polityczna
- Price D., Nieznane oblicza neuroróżnorodności, Wyd. Biała Plama
- Mikulska, T. Wolańczyk, Dorosły pacjent z ADHD w gabinecie psychiatry
- Sayal K., Prasad V., Daley D., Ford T., Coghill D., ADHD in children and young people: prevalence, care pathways, and service provision. Lancet Psychiatry. 2018 Feb;5(2):175-186.
- World Health Organization, ICD-11, Attention deficit hyperactivity disorder
Autor: Agata Przybylska-Poszwa
absolwentka psychologii na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza, psychoterapeutka w trakcie szkolenia w podejściu integratywnym.
Główne zainteresowania: psychodietetyka, psychoterapia młodzieży i osób dorosłych – szczególnie w obszarze zaburzeń nastroju, trudności w relacjach, zaburzeniach odżywiania.