Okres epidemii i związanych z jej występowaniem ograniczeń dotyka mniej lub bardziej nas wszystkich. Jednym z istotnych wyzwań, przed którymi staje wielu z nas jest konieczność izolacji i związane z nią uczucie osamotnienia. Istnieje także grupa szczególnie wrażliwa na psychiczne konsekwencje izolacji – są to osoby starsze. Warto zauważyć, że seniorzy bardzo często mieszkają samotnie, z dala od swojej rodziny i bliskich, dlatego problematyka osamotnienia oraz skłonności do depresji osób w wieku senioralnym nie dotyczy wyłącznie okresu epidemii. Dojrzały wiek wiąże się jednak z wieloma innymi wyzwaniami – charakterystyczny dla ostatnich dekad życia lęk przed śmiercią i refleksje o przemijaniu mogą stanowić napęd do rozwoju oraz obdarowywania innych, jednocześnie jednak stać się także przyczyną licznych problemów psychicznym. W celu naświetlenia problematyki trudności psychologicznych seniorów oraz możliwości wspierania ich, warto nie ograniczać się wyłącznie do znaczenia kontaktów prywatnych, ale także docenić znaczenie wsparcia psychologicznego a nawet psychoterapii.
Społeczeństwo się starzeje
W kontekście coraz bardziej zwiększającego się odsetka osób starszych oraz rosnącego tempa życia szczególnie wśród osób młodych, aktywnych zawodowo, niejednokrotnie wychowujących jednocześnie swoje dzieci, często pojawia się problem dotyczący opieki nad seniorami oraz otwierający się razem z nim szeroki, choć niejednokrotnie zapominany lub pomijany temat ich psychologicznych trudności i potrzeb, związanych z etapem, na którym się znajdują. Przez co przechodzą osoby starsze konfrontując się z przemijającym czasem i nieuniknionymi zmianami, które są charakterystyczne dla tego okresu? Czy można podjąć skuteczne oddziaływania, aby zarówno seniorom, jak i ich rodzinom pomóc w pełniejszym, dojrzalszym przechodzeniu przez wyzwania czasu starzenia się i perspektywy nieuchronnie zbliżającej się śmierci? Czy jest możliwe, aby czerpać z życia również w jego ostatnich etapach?
Znaczenie psychoterapii
Sięgając do literatury, począwszy od artykułu Hanny Segal z 1958r. można znaleźć wiele rozpraw dowodzących sensowności działań na rzecz osób starszych – nie tylko tych mających na celu zapewnienie im godnego bytu w sytuacji, kiedy rodzina nie jest w przyjść im z wystarczającą pomocą w codziennych czynnościach, ale również mających za zadanie roztoczenie nad tą grupą odpowiedniej opieki psychologicznej, szczególnie psychoterapii.
Okazuje się, że również w tej fazie życia, podobnie jak w poprzednich, może ona znacząco polepszyć jakość życia, pomóc poprawić relacje z bliskimi a także samodzielność w zwykłym, codziennym funkcjonowaniu.
Dla przykładu, M. Chojnowska i K. Bugajska w swoim artykule przywołują sylwetkę 93 letniego pacjenta, który rozpoczynając terapię grupową przejawiał symptomy demencji, niechętnie nawiązywał kontakt z grupą, przysypiał podczas spotkań i niechętnie podejmował wątki dotyczące jego życia wewnętrznego. W miarę stopniowego wchodzenia w kontakt z terapeutkami i resztą grupy, stawał się bardziej przytomny i lepiej funkcjonował poznawczo. Zaczął przypominać sobie różne wspomnienia i integrować związane z nimi przeżycia na nowo do swojej struktury Ja, na skutek czego skuteczniej mógł poradzić sobie z doświadczanymi emocjami, szczególnie doświadczeniem przemijania i zbliżającej się śmierci. Doświadczenie ciągłości pozostawionego po sobie dziedzictwa oraz cykliczności w funkcjonowaniu świata pomogły mu nadać nowe znaczenie jego własnemu przemijaniu i przyjąć je w nowej, łatwiejszej do zniesienia postaci.
Podobnie ciekawym przypadkiem była postać 75 letniej Dory, opisanej w Caroline Garland w artykule „Tragiczne – komiczne – historyczne – idylliczne”: grupy i terapia grupowa w trzecim wieku. Kobieta, uczestnicząc w grupie międzypokoleniowej, początkowo swój lęk przed starzeniem się i śmiercią przykrywała niechęcią i krytycyzmem wobec innych. Z czasem jednak przekonała się, że pomimo minionych lat, a właściwie to dzięki nim może być potrzebna innym i przekazać coś wartościowego młodemu pokoleniu, dzięki czemu nie przeminie zupełnie i pozostawi coś po sobie.
Co z tego wynika?
W obu przytoczonych przypadkach pacjenci zaczęli w inny sposób doświadczać własną dojrzałość i lęk przed przemijaniem – stało się tak, gdyż czuli, że nawet jeśli odejdą, to nie przeminą zupełnie – nadal ich część w symboliczny sposób będzie żyła w tym, co po sobie zostawią.
Liczne wyzwania
Przykłady te pokazują skuteczność psychoterapii osób w wieku podeszłym, nie obrazują jednak całego spektrum wyzwań, jakie wiążą się z tym okresem. Poza lękiem przed przemijaniem, które wydają się być dominującym i fundamentalnym wyzwaniem okresu senioralnego, można zauważyć wiele innych trudności. Część z nich wynika pośrednio w tych wymienionych powyżej. Jednym z nich może być doświadczenie utraconych szans i lat, na odzyskanie i ponowne przeżycie których nie ma już nadziei. Niejednokrotnie wiązać się to może z poczuciem winy i żalem związanym z niemożliwością naprawienia popełnionych błędów. To przywołuje kolejny temat, jakim jest przeżywanie śmierci swoich bliskich, spośród których szczególnie trudnym doświadczeniem jest żałoba po stracie małżonka i konieczność przeorganizowania życia w czasie wdowieństwa, często związane z konfrontacją z własną zależnością i niesamodzielnością.
Wyzwanie dorosłych dzieci
Szczególnie zaniedbanym tematem, związanym pośrednio z życiem osób starszych, jest żałoba osób dorosłych po utracie rodziców. Z jakiegoś powodu smutek dorosłego, lub nawet starszego człowieka po utracie rodzica często bywa bagatelizowany i umniejszany, co utrudnia przejście żałoby i konstruktywne przepracowanie straty, konieczne do utrzymania emocjonalnej równowagi i zdrowia. Rodzina w takiej sytuacji może stanowić dla siebie źródło wsparcia, ale także przeciwnie – jej członkowie mogą przeżywać frustrację związaną z niespełnianiem wobec siebie nawzajem oczekiwań dotyczących wsparcia czy sposobu przeżywania żałoby, gdyż każdy z nich może przeżywać ją odmiennie.
Ponadto, nie tylko sama śmierć rodzica, ale konieczność opieki nad nim i wiążącym się z tym emocje stanowić mogą źródło trudności i konfliktów, nie tylko interpersonalnych, ale również intrapsychicznych. W takich sytuacjach wsparcie psychologiczne wydaje się zasadne dla zrozumienia i przepracowania emocji i procesów związanych z przemijaniem sytuacji, która dla rodziny była do tej pory znana, żegnaniem się i przyjmowaniem nowych ról, co może być w niektórych przypadkach bardzo trudne i stanowić źródło lęku.
Przytoczone powyżej przykłady te stanowią jedne z wielu możliwych do odnalezienia w literaturze przesłanek za sensownością stosowania psychoterapii u osób w wieku podeszłym. Co zaś za tym idzie, szczególnie w związku ze zwiększającą się ilością osób w wieku senioralnym – świadczą również o wyzwaniu dla psychoterapeutów i szkolących się psychologów, jakim jest pełniejsze zagospodarowanie tej dziedziny i możliwie najbardziej skuteczne roztaczanie opieki psychologicznej nad osobami będącymi na tym etapie życia. Świadomie użyłam zwrotu pomoc psychologiczna, gdyż zasadne wydaje się nie tylko skoncentrowanie na prowadzeniu psychoterapii, ale również szeroko pojętym poradnictwie psychologicznym, zwiększaniu dostępu osób starszych i ich rodzin do psychoedukacji, ośrodków interwencji kryzysowej czy innych ofert wspomagających funkcjonowanie osób w podeszłym wieku w środowisku w taki sposób, by mogli oni jak najdłużej pozostawać aktywni, utrzymywać relacje z innymi i radzić sobie z osobistymi wyzwaniami życia psychicznego także, a może nawet zwłaszcza w okresie epidemii. W tym kontekście pewnym zadaniem młodego pokolenia jest więc także ułatwienie seniorom korzystanie z pomocy za pośrednictwem nowej technologii, w tym Internetu i komunikatorów. Dla seniorów posługujących się nimi, nasz Ośrodek oferuje konsultacje psychologiczne w bezpiecznej formie online.
Link do konsultacji psychologicznej w naszym Ośrodku (dostępne konsultacje online): https://www.terapiapoznan.pl/konsultacje-psychologiczne/
Autor: Agata Przybylska – psycholog, psychodietetyk.
Agata Przybylska – absolwentka psychologii na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza, studentka dietetyki w Akademii Wychowania Fizycznego im. E. Piaseckiego.
Główne zainteresowania: psychologia kliniczna, psychodietetyka, psychologia osiągania celów, zaburzenia odżywiania.
Literatura:
- Szukalski P., Proces starzenia się społeczeństw Europy: spojrzenie perspektywiczne, Gerontologia Polska 6 (2) 98.
- Eurostat, Population age structure by major age groups, 2006 and 2016.
- Segal H., Lęk przed śmiercią: uwagi o analizie mężczyzny w podeszłym wieku, 1958.
- Bugajska K., Chojnowska M., Ja żyć będę w kłosach zbóż – jak doświadczenie transcendencji może łagodzić lęk przed śmiercią.
- Garland C., „Tragiczne – komiczne – historyczne – idylliczne”: grupy i terapia grupowa w trzecim wieku.
- Quinodoz D., Starzenie się – przygoda życia, które trwa.
- Keirse M., Smutek, strata, żałoba. Jak sobie z nimi radzić? Jak pomóc innym?, tłum. M. Wężowska, Radom 2004.
- Hańbowski W., Bajor M., Zastosowanie psychoterapii psychoanalitycznej do pracy z ludźmi w podeszłym wieku.