Rywalizacja między rodzeństwem

Rywalizacja – „gorący ziemniak”

Rywalizacja między rodzeństwem może niepokoić niektórych rodziców. Nie jest to przecież zjawisko przyjemne – może wywoływać kłótnie, psuć atmosferę w domu i wystawiać domowe relacje na ciężkie próby… podobnie z resztą jak cierpliwość rodziców, która przecież także ma swoje granice.

Oprócz ryzyka konfliktów i nieprzyjemnych emocji, mogą pojawiać się jednak inne obawy.

• Czy rywalizacja pomiędzy moimi dziećmi jest zdrowa?
• Czy powinno się zapobiec rywalizowaniu pomiędzy rodzeństwem?
• Jak zachować się w obliczu konfliktu i jak uniknąć eskalacji?

Rywalizacja nie zawsze jest zła

Przede wszystkim, warto nieco uspokoić ewentualne wątpliwości: nie wszystkie starcia pomiędzy rodzeństwem są złe (tzn. szkodliwe, “niezdrowe”).

To naturalne, że dzieci kłócą się i rywalizują – podobnie jak to, że przeżywają też przy tym różne emocje (często silne i burzliwe). To cenne, jeśli rodzic potrafi zrozumieć i przyjąć uczucia, jakie mogą rodzić się w takich sytuacjach wśród najmłodszych. W pewnym sensie zjawiska te mają charakter rozwojowy:

• dzieci uczą się wchodzić w relacje z drugą osobą,
• sprawdzają się w sytuacjach konfliktowych,
• badają granice własne i innych ludzi,
• oraz uczą się rozwiązywać spory

Rywalizacja, rozumiana jako próba bycia lepszym od kogoś i chęć uzyskiwania aprobaty może być dla dzieci dużą motywacją do wkładania wysiłku w lepsze rozumienie świata i zdobywanie nowych umiejętności. Zamiast oceniania zjawiska dziecięcej rywalizacji w kategoriach “dobre-złe” (co może zmierzać do potępiania dzieci przejawiających takie skłonności) warto pomyśleć o rywalizacji jako o manifestacji wewnętrznej potrzeby bycia widzianym i docenionym przez rodziców, którą posiada każde dziecko – to zupełnie naturalne. W przypadku jedynaków zjawisko to aktualizuje się dopiero w grupie rówieśniczej poza domem. Gdy mamy więcej niż jedno dziecko, mniej lub bardziej jawna forma rywalizacji prędzej czy później prawdopodobnie się pojawi (nawet, jeśli nie tak burzliwa, jak to sobie wyobrażamy).

Kiedy rywalizacja między rodzeństwem może niepokoić?

Tym, co powinno zwracać naszą uwagę w rywalizacji pomiędzy rodzeństwem jest m.in. sytuacja, w której emocje dziecka związane z danym wydarzeniem nie mijają, ale utrzymują się pomimo upływu czasu, mobilizując dziecko do odwetu na bracie lub siostrze za minioną dawno sytuację. Warto także spojrzeć na to, czy tendencje rywalizacyjne dziecka dotyczą tylko niektórych sytuacji i osób (co można uznać za zwyczajne zjawisko), czy może rozprzestrzeniają się na większość okoliczności i kontakty z wieloma osobami, tworząc rywalizacyjny “styl” funkcjonowania na co dzień i przyćmiewając inne motywacje.

Może to oznaczać, że rywalizacja staje się głównym sposobem dziecka na wchodzenie w relacje z innymi i że mimowolnie zaczyna budować poczucie własnej wartości w oparciu kategorie “wygrany-przegrany”, “lepszy-gorszy” – jako wynik porównywania się na różnych polach. W pewnym sensie oznacza to, że dziecko czuje, iż nie wchodząc w rywalizację lub “przegrywając” porównanie z innymi, traci szansę na uznanie, docenienie, aprobatę ważnych dla niego osób (szczególnie rodziców).

Trzeba wziąć pod uwagę, że dzieci rzadko są świadome własnych emocji i motywów, które popychają je ku takim zachowaniom. Do zadań dorosłego należy przypatrywać się dziecku i pomagać mu w nazywaniu i rozumieniu własnych uczuć. Podstawą jest jednak przede wszystkim długofalowe kształtowanie takich relacji rodzinnych, które pozwolą dziecku doświadczać bezwarunkowej miłości i akceptacji. To fundament, na którym będzie mogło wykiełkować stabilne poczucie własnej wartości.

Czy przyczyniasz się do eskalacji rywalizacji?

Ważnym pytaniem, jakie powinien zadać sobie rodzic jest, czy i w jaki sposób jego styl wychowawczy wpływa na rywalizację pomiędzy dziećmi. Jak powiedzieliśmy, do pewnego stopnia jest to zjawisko naturalne, dorośli jednak mogą “napędzać” je i nadawać mu niezdrowy charakter. Dzieje się tak przede wszystkim, gdy:

• Dzieci czują, że nie mogą wyrażać nieprzyjemnych emocji (strachu, złości, smutku)
  – dzieje się tak m.in. wtedy, gdy w domu większość domowników unika pokazywania tych emocji i negatywnie na nie reaguje – na przykład poprzez ignorowanie ich, unieważnianie, umniejszanie ich znaczeniu, karcące spojrzenie lub otwartą krytykę
• Rodzeństwo doświadcza porównywania lub faworyzowania jednego z nich
  – dzieci są porównywanie przez dorosłych między sobą lub widzą, jak rodzice porównują siebie do innych lub różnych ludzi do siebie nawzajem – nieświadomie wnioskują wówczas o kryteriach, w ramach których rodzice oceniają świat, co jest “pozytywne” a co “negatywne” i że można być “lepszym” lub “gorszym” (w konsekwencji obawiając się być na gorszej pozycji względem rodzeństwa)
• Relacje rodzinne oparte są wysokie wymagania i oczekiwanie osiągnięć
  – tworzy się środowisko, w którym dziecko odczuwa, że musi być w czymś bardzo dobre, aby uzyskać uśmiech, dobre słowo, pochwałę od rodzica – tworzy się doświadczenie warunkowej aprobaty, w związku z czym dziecko rywalizuje, aby być lepszym i uzyskać jej więcej. Ten medal ma dwie strony – drugą może być lęk przed “upadkiem” z piedestału i poczucie, że na to, aby być wartościowym trzeba “zasługiwać” bez końca.

Zastanawiając się nad tym, w naturalny sposób można zadać sobie pytanie:

Jak minimalizować (lub przynajmniej nie rozwijać) rywalizacji między rodzeństwem?

• Staraj się traktować każde dziecko indywidualnie
  – z empatią przyjmując jego potrzeby, emocje, unikalność, charakter wraz ze szczególnym zestawem mocnych i słabszych zdolności. Zaakceptuj, że dzieci różnią się od siebie.
• Unikaj porównań
  – zarówno rodzeństwa pomiędzy sobą, jak i porównywania na głos innych ludzi (szczególnie w krytyczny sposób). Unikaj dzielenia ludzi na lepszych i gorszych. Niektórzy sądzą, że to motywuje dzieci – w rzeczywistości wywołuje lęk i przekonanie tym, że na Waszą miłość trzeba zasługiwać, należąc do “lepszej” kategorii. Zamiast tego mów dziecku o swoich emocjach, nazywaj jasno, czego oczekujesz i pomóż dziecku zmierzać w tym kierunku.
• Nie zachęcaj dzieci do zbędnej rywalizacji
  – kto pierwszy…., kto lepiej…, kto dostanie lepszą ocenę… – nawet w formie zabawy, takie komunikaty wyrażane wielokrotnie, napędzane silnymi emocjami może potęgować tendencje rywalizacyjne między rodzeństwem i powodować, że bycie “lepszym” i “pierwszym” będzie wydawało się dla dzieci jeszcze bardziej istotne, niż dotychczas (w końcu sami to w ten sposób sygnalizujecie!). Zamiast tego, zachęcaj dzieci do współpracy i działania razem – łączenia sił i osiągania wspólnych rezultatów poprzez komunikację i uzupełnianie się.
• Zapoznaj się ze światem emocji
  – chodzi nie tylko o emocje dzieci, ale także Twoje. Nie rozumiejąc i nie akceptując swoich emocji, trudno będzie zaakceptować wyrażanie je przez innych. Oswajaj się z doświadczaniem lęku, smutku i złości a następnie pozwól doświadczać ich swoim dzieciom. Pokaż, że mają prawo je przeżywać, że można je nazwać, rozumieć a także ukoić na różne sposoby, na przykład poprzez rozmowę czy narysowanie tego, co się czuje. Wbrew pozorom, to może okazać się trudne, ale również ubogacające dla Was wszystkich.
• Pozwól im mieć własne “Ja” i własną przestrzeń
  – pokaż, że dzieci mają prawo różnić się między sobą i realizować się w różny sposób na różnych płaszczyznach – pozwól im mieć własne zdanie, własne preferencje ale także chodzić na inne niż brat czy siostra zajęcia pozalekcyjne czy też (w miarę możliwości) mieć własne ubrania, zabawki, własny pokój lub kąt. Dzięki temu pomożesz im formować poczucie własnej tożsamości, w oparciu o indywidualne preferencje i talenty – a nie taką, która postrzega siebie w odniesieniu do innych.

Niepokoisz się? Sięgaj po pomoc!

Jeśli Twoja rodzina doświadcza trudności lub zastanawiasz się, czy zachowania Twoich dzieci lub konflikty, z którymi się zmagacie wymagają jakiejkolwiek pomocy z zewnątrz, skonsultuj się z psychoterapeutą. Pomoże on zrozumieć sytuację i towarzyszące jej emocje. Takie spotkanie może także ułatwić decyzję o podjęciu ewentualnej współpracy specjalistycznej, na przykład psychoterapii rodzinnej, psychoterapii dziecka lub doraźnej porady. Na takie spotkanie możesz zapisać się na przykład w Ośrodku Pomarańczowe Ja w Poznaniu.

Literatura:

• Faber A., Malzlish E., Rodzeństwo bez rywalizacji, 2001, Media Rodzina.
• Nattora H., Funkcjonowanie społeczne dziecka najmłodszego, średniego i najstarszego w rodzinie. W: Rodzinne Formy Opieki Zastępczej. Red.: Rogulska A., Danielak-Chomać M., Kulig B., 2011, Warszawa-Siedlce.

Autor: Agata Przybylska

absolwentka psychologii na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza oraz dietetyki na Akademii Wychowania Fizycznego im. E. Piaseckiego.

Główne zainteresowania:
psychologia kliniczna, psychodietetyka, psychologia osiągania celów, zaburzenia odżywiania.