W taki sposób widział rozwój człowieka amerykański psycholog Erik Erikson. Choć zapewne nie był jedyny, to właśnie on opracował wykorzystywaną do dziś teorię, w której wyróżnił osiem kluczowych stadiów psychospołecznego rozwoju człowieka – od niemowlęctwa aż do starości. Każdy z nich charakteryzuje się nowymi wyzwaniami-konfliktami, którym człowiek musi sprostać, aby przejść do kolejnej fazy rozwojowe. Jeśli konflikt z poprzedniego etapu nie zostanie rozwiązany, prawdopodobnie powróci on w przyszłości w postaci różnych problemów w funkcjonowaniu.
Aby dobrze zrozumieć teorię Eriksona, trzeba wyjaśnić trzy pojęcia, które zajmują w nim kluczową pozycję:
- Tożsamość ego – termin ten dotyczy świadomości siebie, którą kształtuje każdy człowiek poprzez wchodzenie w kontakt z innymi ludźmi. Tożsamość ego kształtuje się przez całe życie, na drodze różnych życiowych doświadczeń.
- Kompetencja – odnosi się do poczucia własnych możliwości w przezwyciężaniu kolejnych kryzysów. W przypadku przezwyciężenia wyzwań na danym etapie poczucie kompetencji staje się silniejsze, dając uczucie większej pewności w pokonywaniu kolejnych kryzysów.
- Konflikt – dotyczy charakteru każdego ze stadiów rozwojowych, ponieważ specyfiką każdego z nich jest dwubiegunowość. Na każdym etapie człowiek musi odnaleźć się pomiędzy dwiema sprzecznymi tendencjami, spośród których jedna ma charakter negatywny, a druga pozytywny. Pozytywne rozwiązanie konfliktu umożliwia uzyskanie większego poziomu rozwoju, zdrowia i wewnętrznej integracji.
Każdy z etapów charakteryzuje kluczowy dla niego konflikt. Pomimo, że rozwikłanie go jest decydujące dla rozwoju w jakimś konkretnym momencie życia nie znaczy jednak, że funkcjonuje on tylko w jednym etapie i później nie ma już znaczenia – występuje wówczas najwyraźniej, ale ma swoje korzenie w poprzednich i konsekwencje w następnych. Poniżej przedstawimy więc osiem omówionych przez Eriksona stadiów oraz najistotniejszych wyzwań rozwojowych.
- Ufność vs brak ufności (pierwszy rok życia)
Jest to początkowy etap cyklu życia. Dziecko przychodząc na świat, musi przede wszystkim mieć odpowiednie warunki, aby rozwinąć poczucie zaufania do swoich rodziców lub najbliższych opiekunów. Stabilna opieka, troska i przewaga pozytywnych doświadczeń przyczyniają się do wytworzenia w dziecku przeświadczenia, że świat jest bezpieczny. Dzięki temu będzie mogło oczekiwać, że nawet jeśli przez jakiś czas poczuje się źle, to później znajdzie się zaspokojenie jego potrzeb i będzie lepiej. Owocem tego etapu jest zdolność za zachowania spokoju i poczucia bezpieczeństwa w sytuacjach niepewności. Brak wystarczającej opieki ze strony rodziców może przyczynić się do tego, że świat widziany oczyma dziecka będzie wydawał się zagrażający i niepewny.
- Autonomia vs wstyd, niepewność (wczesne dzieciństwo)
Stadium to zazwyczaj następuje ok 2-3 roku życia. Dziecko odczuwa wówczas potrzebę zaznaczenia pierwszych elementów swojej autonomii. Pragnie samodzielnie wybierać co zje na kolację, co ubierze itd., jednocześnie musi pogodzić własne preferencje z narzucanymi mu z zewnątrz zasadami. Kluczowe dla rozwoju na tym etapie jest odpowiednia granica pomiędzy stawianiem granic wobec dziecka, a zezwalaniem mu na własną niezależność. Nadmierne ograniczanie lub zawstydzanie prób dziecka może bowiem przyczynić się do wytworzenia w dziecku braku wiary w siebie oraz własne zdolności i lęku przed niepowodzeniami. Odpowiedni zakres niezależności pozostawiony dziecku, z jednoczesną zdrową kontrolą umożliwi dziecku naukę rozróżniania norm społecznych, oceniania siebie i innych oraz ćwiczenie własnej woli w dokonywaniu codziennych wyborów.
- Inicjatywa vs. poczucie winy (wiek przedszkolny)
Dotyczy okresu mniej więcej pomiędzy 4 a 5 rokiem życia. Dziecko w tym czasie doświadcza szczególnie swoich rozwijających się możliwości – zarówno psychicznych, jak i motorycznych. Jest wówczas bardzo aktywne, ciekawe świata, zadaje wiele pytań. W optymalnej sytuacji, kiedy rodzic sprzyja jego eksploracji i w bezpieczny sposób umożliwia dziecku zabawę i zaspokajanie ciekawości, skutkiem jest pozytywne podejście do współzawodnictwa, ukierunkowanego działania i osiągania celów. W przeciwnym wypadku w dziecku może wytworzyć się poczucie winy w związku z własną aktywnością i „naprzykrzaniem się” otoczeniu.
- Pracowitość vs. poczucie niższości (wiek szkolny)
Faza przypada na okres latencji. Zabawa ustępuje wówczas nauce, dziecko zdobywa cnotę pracowitości. Doceniane za to, czerpie satysfakcję z własnych działań, czego skutkiem jest radość z dokonanej pracy i umiejętność zaangażowania się w twórczą aktywność, lub w przeciwnym wypadku – przekonanie o niemożności ukończenia pracy połączone z poczuciem niższości, co ograniczać może pełne wykorzystywanie przez dziecko jego zdolności takich jak zręczność czy inteligencja.
- Tożsamość vs. pomieszanie tożsamości ( okres pokwitania)
Etap ten jest charakterystyczny dla okresu dojrzewania. Istotnym dla tego stadium jest wykształcenie własnej, zintegrowanej tożsamości. Owocem tego procesu powinno być przekonanie o wewnętrznej spójności i jasny obraz siebie. W przypadku wystąpienia trudności rozwojowych w człowieku pozostać może uczucie pustki, chaosu, brak sprecyzowanych celów i zdolności do podejmowania decyzji. Niebezpieczeństwem tego etapu jest więc wytworzenie się tzw. negatywnej tożsamości – osoba taka ma wówczas poczucie posiadania wielu bezwartościowych lub negatywnych cech i trudno jest jej podjąć produktywne działania mające na celu przyczynienie się do jej dalszego rozwoju.
- Bliskość vs. izolacja (wczesny wiek dojrzały)
Dotyczy okresu wczesnej dorosłości. Osoby na tym etapie przeważnie starają się odnaleźć siebie w bliskich związkach i różnych nowych rolach społecznych. W pozytywnym przebiegu rozwoju na tym etapie rozwija się zdolność do bliskości i troski o innych. Skutkiem tego etapu może być zdolność do silnego zaangażowania się w związek lub inne role, na przykład związane z pracą zawodową. Niebezpieczeństwem w przypadku nierozwiązania konfliktu na tym stadium może być izolacja – skłonność unikania bliskich relacji oraz szeroko rozumianych społecznych zobowiązań.
- Twórczość vs. stagnacja (wiek średni)
Ten etap obejmuje znaczny fragment dorosłości. Osoba na pewnym etapie musi potrafić angażować się w życie swojego otoczenia, wnosząc coś od siebie na rzecz innych. Dzięki temu życie takiej osoby ma charakter twórczy i produktywny – potrzeba, by człowieka na tym etapie, aby jego funkcjonowanie wyglądało właśnie w ten sposób chroni go przed uczuciem pustki, bezsensu oraz stagnacją, umożliwiając poczucie bycia znaczącym i potrzebnym innym ludziom.
- Integralność vs rozpacz (starość)
Stadium to odnosi do etapu późnej dorosłości oraz podeszłego wieku. Aby osiągnąć zadowolenie z życia, człowiek mysi dostrzegać owoce swoich dotychczasowych wyborów i działań, ale także pogodzić się z przeszłością. Dzięki temu może zauważyć w swoim życiu sens i celowość, co łagodzi uczucie rozpaczy i bezradności, mogące pojawiać się w związku ze zbliżającą się wizją śmierci. Z drugiej strony, brak satysfakcji z własnego życia może prowadzić do nasilonego lęku przed śmiercią, uczuciem rozpaczy i bezsilności.
Agata Przybylska – absolwentka psychologii na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza, studentka dietetyki w Akademii Wychowania Fizycznego im. E. Piaseckiego.
Główne zainteresowania: psychologia kliniczna, psychodietetyka, psychologia osiągania celów, zaburzenia odżywiania.